Małe sacrum w wielkim mieście

Kapliczki i krzyże przydrożne lub przydomowe, związane z polską religijnością, potrzebą sacrum w przestrzeni domu, na granicach i „obcej” ziemi. na stałe wpisały się w polski krajobraz. Są bardziej kojarzone z wsią, bo tam wydają się być bardziej „naturalne”, ale kapliczki i krzyże spotkać można i w miastach, jako ślady bardziej lub mniej odległej przeszłości.

Żyją, przyozdabiane kwiatami, z palącymi się świeczkami. Ciągle pełnią swoją funkcję odwoływania się do sił wyższych, do Matki Boskiej czy świętych patronów… w Warszawie czuwają przy ulicach, na skrzyżowaniach, pod blokami i na podwórkach… ciągle tu są…

Kapliczki i krzyże posadawiano w miejscach znaczących: na rozstajach dróg, na końcu wsi, na drzewach w miejscach uznanych za szczególne. Fundatorzy zamawiali kapliczki przydomowe jako dziękczynienie za łaski na znak pokuty, w celu odwrócenia klęsk żywiołowych,(znane są np. krzyże choleryczne tzw. karawaki. W roku 2020 zaczęły być stawiane krzyże pandemiczne). Symbolizowały oddanie ludzi pod opiekę Boga, upamiętniały ważne wydarzenia albo miejsca związane z legendami, osadzane w miejscach cudownych objawień lub jako uproszenie łask. Przy nich zbierano się na nabożeństwa tzw. majowe w miesiącu maju. Kapliczki spełniały także rolę drogowskazów, wskazując określone punkty przestrzeni. Kapliczki zaliczane są do tzw. małej architektury i charakteryzują się różnorodnością typów oraz zróżnicowanym budulcem (drewno, kamień, cegła).

Potrzeba obcowania z sacrum, odwoływania się do Jego ochrony była i jest nadal w polskim katolickim społeczeństwie dosyć silna. Św. Nepomucen, stawiany w pobliżu rzek i brodów miał ratować przed zalaniem terenu; św. Florian ciągle strzeże Ochotnicze Straże Pożarne, przed parafiami stawiane są figury świętych patronów: świętych Piotra i Pawła, św. Józefa, św. Rocha, św. Stanisława, św. Jakuba i wielu innych...

Z kolei krzyże na skrajach wsi pełniły funkcję apotropejonów. To do tych krzyży odprowadzano zmarłych w trumnie. Krzyż czy kapliczka zawsze była w zasięgu topograficznym wsi, gwarantując w mniemaniu ludzi bożą opiekę nad domem i miejscem zamieszkania.

W mieście nie jest inaczej. Podwórkowe kapliczki z figurką Matki Boskiej miały zapewnić jej opiekę, może nadal taka jest ich rola. Najwięcej jest ich na Pradze oraz w Śródmieściu, ale bywają także na Żoliborzu. Nadal są ukwiecane, palą się przy nich świece, bywają też ubierane w korale lub różaniec, są zadbane i zaopiekowane przez mieszkańców. Te przy ulicach są świadectwem zmian - niewykluczone, że topografia była kiedyś inna, że w miejscu bloku, była wieś (co ma miejsce np. na Ursynowie).

Warszawskie kapliczki doczekały się systematyzacji, kilku opracowań, oraz funpage’y na Facebooku. To dosyć fascynujące, że w społeczeństwie, które coraz bardziej się laicyzuje, kapliczki pozostają źródłem sentymentalnych odniesień, katalizując potrzebę duchowości w tej pomnikowej formule. Ogrom opracowań dotyczący kapliczek warszawskich świadczy o dużym zainteresowaniu ziemskimi wizerunkami postaci nieziemskich. Kapliczki odwołują do tego co wykracza poza racjonalizm. Te podwórkowe pełnią rolę opiekunów miejsc, z którymi identyfikują się ich mieszkańcy. Fakt identyfikacji religijnej z katolicyzmem ma w tym przypadku znaczenie drugorzędne – ze swoimi kapliczkami związani są wszyscy mieszkańcy danego miejsca bez względu na tożsamość religijną lub wyznawany ateizm. Warszawskie kapliczki są fenomenem w skali Polski, związane często z wojennymi losami miasta. Te które przetrwały sprzed wojny świadczą o sile tego miasta, te powstałe po wojnie pozwalały na stworzenie wspólnej przestrzeni dla społeczności, miejsca sacrum, które chroni i otacza opieką, odpowiadając na powszechną potrzebę posiadania „płaszcza ochronnego”. Kapliczka to taki punkt w przestrzeni, który mówi, o tym, że miejsce jest poza „zwykłym porządkiem”, a takich niezwykłych miejsc potrzebujemy wszyscy.

Przegląd warszawskich kapliczek